Dane z czeskiego urzędu statystycznego podają, że przeciętny mieszkaniec i mieszkanka Czech wypijają rocznie około 10 litrów czystego spirytusu i według niektórych statystyk plasują się na 4. miejscu w światowym rankingu spożycia alkoholu. Nikogo chyba nie zdziwi, że gros alkoholu (prawie 5l) przeciętny Czech spożywa w rozcieńczonej postaci 300 kufli piwa, natomiast mniej znanym może być fakt, że ponad 2 litry konsumowanego w Czechach etanolu rozpuszczona jest w winie, którego Czech (a nawet częściej Czeszka) w ciągu roku średnio wypija 30 butelek (0,7l, tj. ok 20 litrów).
Tak więc mały ludek piwoszy konsumuje rocznie w sumie 2 100 000 hektolitrów wina i choć plasuje go to grubo poniżej europejskiej średniej 36 litrów, to w niektórych regionach kraju wino jest równie obowiązkowym elementem gastronomii i kultury co w słonecznych krajach basenu Morza Śródziemnego.
Warto wspomnieć tu o długiej tradycji uprawy winorośli, którą zapoczątkował podobno sam narodowy patron, święty Wacław, zakładając na zboczach praskiego zamku pionierską winnicę i osobiście tłocząc jej pierwszy plon. Z legend o świętym wiemy, że choć przyświecał mu szczytny cel założenia rodzimej produkcji wina mszalnego, to nadwyżką trunku raczył się z chęcią i raczej obficie, nigdy nie opuszczając jednak porannej mszy, jak skwapliwie przytacza anonimowy autor żywota. Ostatni wieczór życia minął przyszłemu świętemu na zakrapianej winem biesiadzie a jego skrupulatna religijność dostarczyła okazji podstępnemu bratu by wczesnym rankiem zaskoczyć księcia, pozbawionego ochrony znużonej drużyny, w drodze na mszę. Tak więc więź Wacława z winem przypieczętowana została krwią, przez co uplasował się w panteonie świętych jako patron winiarzy a jego święto 28. września obchodzone jest szumnie jako święto winobrania. Pieczę na produkcją piwa dorzucono Wacławowi później, gdy ochłodzenie klimatu i spustoszenia wojny trzydziestoletniej zredukowały dramatycznie (choć przejściowo) areał winnic.
Zanim jednak do tej katastrofy doszło, ważną rolę odegrał inny władca Czech, nie kto inny niż Karol Luksemburczyk, który po wieloletniej bytności we Francji i we Włoszech nie szczędził trudu, żeby przywrócić podupadającej produkcji wina jakość i należną jej rangę, sprowadzając do kraju szczepy burgundzkie i nadreńskie, zwalniając od podatków nowo założone winnice w okolicach Pragi a posuwając się nawet do zakazu importu win w okresie przypadającym pomiędzy świętym Gawłem (16.10.) a świętym Jerzym (24.4.). W wysiłkach o promocję wina wiernie wtórował mu rządzący na Morawach brat Jan Henryk. Surową kontrolę jakości trunku wprowadził w Pradze również dekret Władysława Jagiellończyka, nakazując bezlitosną publiczną likwidację rozcieńczonego bądź siarkowanego wina. W wyniku wsparcia ze strony władców, areał winnic w okolicy samej tylko Pragi wynosił na początku 16. wieku 700 hektarów, czyli praktycznie tyle samo co powierzchnia ówczesnego, otoczonego murami miasta. Dla porównania, w chwili obecnej (2020) obszar praskich winnic obejmuje niecałych 8 hektarów.
Kolejne wieki produkcji winorośli i wina charakteryzują się zanikiem i odradzaniem, któremu towarzyszy stopniowy upadek jakości. Ostatecznie to jednak rewolucja przemysłowa, urbanizacja i wzrost popularności piwa i gorzałki oraz zniesienie bariery celnej pomiędzy węgierską i austriacką częścią rzeszy, popchnął rolników w kierunku upraw przemysłowych, takich jak burak cukrowy. Rokiem krytycznym był 1930, gdy obszar winnic na Morawach wynosił zaledwie 3870 hektarów (w porównaniu z 15 000 hektarów sto lat wcześniej). Powolny powojenny wzrost branży nabrał dynamiki dopiero po przyjęciu ustawy o winogrodnictwie w 1995 roku. Obecnie produkcji wina służy w kraju 6 regionów winogrodniczych z 18 068 hektarami winnic (stan z roku 2018), z tego 17 421 ha na Morawach.

Dość jednak o historii, czas na lampkę wina! Zapraszam do spaceru po winnicy:

• W warunkach czeskich najlepiej powodzi się białym szczepom, takim jak wywodzący się z Austrii Grüner Veltliner (Veltlínské zelené), lekki, orzeźwiający, o żółto-zielonkawym zabarwieniu, zwykle konsumowany jako młode wino.
• Drugą najpopularniejszą odmianą, rosnącą na ok 10% powierzchni winnic, jest pod wieloma względami podobny, nadreński Müller Thurgau z owocową nutką.
• Starą i tradycyjną białą odmianą wina jest Ryzlink reński (Ryzlínk rýnský) sprowadzony do Czech przez benedyktynów. Ryzlink nadaje się do produkcji najwyższej jakości win o wyraźnych cechach lokalnych a po leżakowaniu nabiera złocistego odcienia.
• Poza nazwą nic nie łączy nadreński szczep z Ryzlinkiem włoskim (Ryzlink vlašský), który jest czwartą najpopularniejszą odmianą wina, uprawianą na południowym skrawku Moraw, na wapiennych wzgórzach Pálavy. Ostrzejszy smaczek powoduje, że wchodzi często w skład win musujących i cuvée (win produkowanych z kilku szczepów), nadaje się do leżakowania jak również do picia jako młode wino stołowe czy do szprycerka.
• Na blisko 7% winnic rośnie niebieska odmiana Blaufränkisch (Frankovka) prawdopodobnie reńskiego pochodzenia. Ma kolor rubinowy i wyższą zawartość garbników, przez co nadaje się do leżakowania a jej łagodniejszy wariant stołowy o ostrężynowym smaczku podawany jest do pieczonego mięsa czy do serów dojrzewających.
• Co do popularności niewiele ustępuje Frankovce łatwy w uprawie gatunek Saint Laurent (Svatovavřinecké) spokrewniony z alzackim szczepem Pinot. Jego grona uzyskują prawie czarny kolor w okolicy świętego Wawrzyńca (10.8.). Przeważnie konsumuje się je do jedzenia bez dłuższego leżakowania dla jego porzeczkowego bądź śliwkowego, lekko cierpkiego, smaczku.
• Jako ostatnie z około 20 najpopularniejszych w Czechach odmian przedstawię mój ulubiony Pinot gris (Rulandské šedé!), sprowadzony z Burgundii już w 14. wieku. Choć jego owoce mają kolor od ciemno różowego po brązowy, uzyskiwane jest wino kolorze jasnego miodu, wpadające w róż. W smaku przebijają się nutki owoców cytrusowych, czasami posmak dymu czy chleba zbliżone do tokaju. Często miewa większą zawartość cukru, który zatrzymuje substancje aromatyczne, przez co uzyskiwane jest wino o wyraźnym miodowym zapachu. Nadaje się do produkcji najwyższej jakości win jak również do dłuższego przechowywania.

Jednak sama znajomość najpopularniejszych odmian nie wystarcza, żeby nacieszyć się kieliszkiem dobrego trunku. Czescy winiarze produkują rocznie około 600 000 hektolitrów wina (mniej więcej 1/4 rodzimej konsumpcji) począwszy od najtańszego wina stołowego, które zwykle powstaje z połączenia kilku gatunków a sprzedawane jest w butelkach lub kartonach o minimalnej pojemności jednego litra, po luksusowe wino słomkowe, wytwarzane ze starannie wyselektowanych gron, podsuszanych przed tłoczeniem dla uzyskania większej koncentracji cukru. Większość Czechów na co dzień kupuje "jakostní víno" (jakościowe wino odmianowe lub markowe), wytwarzane z owoców pochodzących z jednego regionu produkcji, niekoniecznie jedynego gatunku. W związku z powyższym, uzyskane harmonijne kompozycje smakowe otrzymują nazwy spoza zwykłego repertuaru nazw szczepów winorośli. Można nabyć je w każdym supermarkecie w butelkach po 0,7l lub w rozsianych po wszystkich miastach specjalistycznych sklepach, sprzedających, prócz wina w butelkach, także wino z "beczek" (stáčené víno, sudové víno), które można zakupić do własnej bądź nabytej plastikowej butelki. Te sklepy oferują wina beczkowe w kategorii stołowego oraz jakościowego, a że zmieniają swoją ofertę sezonowo, warto poprosić sprzedawcę o radę lub o możliwość skosztowania napoju. Takie, najtańsze, w przeliczeniu na litr wino, na pewno nie przyniesie wstydu przelane do karafki na niedzielnym stole lub na imprezie. Bez wyrzutów sumienia można też przemienić je w odświeżający "vinný střik", czyli szprycer (białe wino z wodą sodową), który wspaniale gasi pragnienie.
Gdy wybieramy się z wizytą, zabieramy ze sobą butelkę z napisem "jakostní víno s přívlastkem" (jakościowe wino z wyróżnikiem), które ma cechy charakterystyczne dla określonego obszaru, niejednokrotnie tożsamego z konkretną winnicą i świadczy o dobrym guście i wspaniałomyślności darczyńcy. Ta kategoria daje gwarancję, że do wina nie dodano żadnych substancji konserwujących (za wyjątkiem gazu siarki) ani nie dodano cukru oraz że produkcja nie przekroczyła 12 t z jednego hektara. Nabyć można wina z wyróżnikiem zarówno w supermarketach jak też w sklepach specjalistycznych wyłącznie w butelkach. Kolejne, droższe kategorie są wariantami wina z wyróżnikiem różniącymi się zawartością cukru w moszczu winnym przed rozpoczęciem fermentacji. "Kabinetní víno" (wino kabinet) jest zwykle wytrawne, w hierarchii słodyczy o krok wyżej znajduje się wino z oznaczone na etykietce jako "pozdní sběr" (późny zbiór), następnie "výběr z hroznů" (wybór gron) i "výběr z bobulí" (wybór jagód). Ponieważ jednak cukier przetwarzany jest w procesie fermentacji w alkohol, miłośnik win słodkich powinien upewnić się, że butelka z napisem "výběr z bobulí" i podaną zawartością alkoholu 15% rzeczywiście zawiera jeszcze naturalną słodycz, szukając na etykietce odpowiednich teminów: "suché" (wytrawne), "polosuché" (półwytrawne), "polosladké" (półsłodkie) i "sladké" (słodkie). Enologowie, kolekcjonerzy i zamożni miłośnicy winnych ekstrawagancji mogą też się zainteresować nabyciem wina z oznakowaniem "výběr z cibéb" (wybór cybebów) którego grona naznaczone szlachetną pleśnią osiągnęły niezwykłą w czeskich warunkach zawartość cukru 32°. Podobnie rzadkie są oznaczenia "ledové víno" (wino lodowe), grona do którego zbierano i tłoczono po ich częściowym zamarznięciu oraz "sláměné víno" (wino słomkowe) które tłoczono z na słomie podsuszanych owoców. W obu przypadkach chodzi zwykle o półsłodkie lub słodkie wina deserowe. Po takie luksusowe wina należy udać się do specjalistycznego sklepu lub winoteki.
Niedawno zaczęło pojawiać się wśród czeskich producentów wina również oznakowanie VOC (wino oryginalnej certyfikacji), które, według nowej ustawy winiarskiej, nosić mogą wina z dokładnie wyznaczonego miejsca, spełniające dodatkowe wymogi co do typu uprawy winorośli oraz procesu zbioru i produkcji. Od czasu do czasu spotkać można się też z określeniem "mešní víno" (wino mszalne) lub "košer víno" (wino koszerne). W obu przypadkach są to wina jakościowe z wyróżnikiem czyli bez dodatku cukru ani też innych substancji chemicznych, wyprodukowane zgodnie z tradycją, które uzyskały certyfikat odpowiedniego związku wyznaniowego.

Wspaniałym doświadczeniem jest wizyta w piwniczce win (vinařský sklep), w którymś z regionów produkcji. Od warunków atmosferycznych panujących w miejscu przeznaczonym do fermentacji i leżakowania zależy w istotnym stopniu charakter końcowego produktu, tak więc nie dziwmy się, że w rozległych podziemnych korytarzach o ścianach pokrytych pajęczyną i pleśnią są miejsca, dostępne tylko dla wtajemniczonych. Każda jednak domowa i komercyjna piwniczka przygotowana jest na przyjazd gości i dysponuje przyjemnie chłodnym pomieszczeniem przy wejściu wyposażonym w ławy, stoły i kilka dekoracyjnych (pustych) beczek. Winiarz kocha swoje "vínečko" i odpowiednio zachwala go klientom, podkreślając fakt, że takiego trunku nie da się nabyć w żadnym sklepie. Gawęda z producentem jest więc częścią folkloru i czystą przyjemnością a zawartość nabytych butelek (szklanych czy plastikowych) daje gwarancję, że nie zabraknie nam tematów do rozmowy z gośćmi, których będziemy później nabytym winem podejmować.

Osobnym tematem jest uroczystość winobrania, szumnie obchodzona na południowo morawskiej wsi. Tam najważniejsze są barwne stroje i zwyczaje ludowe, dźwięk tradycyjnych cymbałów i atmosfera radosnej gościnności, przy której nie jakość, ale ilość wina się liczy. Przy okazji warto spróbować też "burčáku", czyli lekko sfermentowanego, słodkiego moszczu winnego, który czasami błędnie jest określany jako Beaujolais. W odróżnieniu od tego młodego wina z okolic Lyonu, burczak odpowiada znacznie wcześniejszemu, bardzo dynamicznemu stadium produkcji wina, które, w ciągu zaledwie kilkunastu godzin zmienia smak ze słodkiego na wytrawny a moc z zaledwie 1% do 7% alkoholu. Ustawa ogranicza sprzedaż burczaku terminem od 1. sierpnia do 30. listopada a co ciekawe jego popijanie popularne jest przede wszystkim na terenie Czech, Słowacji, Austrii (gdzie znany jest jako "Sturm" lub "Staubiger") i Niemiec ("Neue Wein" lub "Federweisser"). Burczak łatwo i przyjemnie uderza do głowy pobudzając do dziarskich toastów, śpiewu oraz tańca, ale ostrzegam, że nadmierne spożycie tego trunku zwykle wiąże się z ciężkim kacem i dynamiczną reakcją układu trawiennego. Bez względu na ryzyko, końcem września mieszkańcy Pragi masowo udają się do Bzenca, Pavlovic czy do Strážnic, gdzie w uprzednio zarezerwowanych piwniczkach spędzają w miłym opojeniu kilka kolejnych dni i nocy. Nie polecam jednak uczestnictwa w święcie "winobrania" w miastach położonych poza regionami produkcji. Takie komercyjne imprezy, organizowane nawet przez galerie handlowe, oferują dosładzany nieświeży burczak, duże ilości pośledniej jakości wina i parodystyczną oprawę ludową. Jeżeli brać udział w święcie winobrania, to najlepiej udać się do którejś z mniej znanych winiarskich miejscowości na Morawach, gdzie zabraknie może występów estradowych, z pewnością jednak nie wina i przyjaznej, radosnej atmosfery.